Къарачайбалкъар сапын

Приготовление мыла

О способах приготовления мыла древними карачаевцами-балкарцами.
Сылпагъарланы Ислам айтхандан эшитиб, джашау джыллары 1928-2018, Орта Азияда анасы бла бирге сапын этиюню амалларын джазганем. Макалечик этиб, "Сапын этиуню амалы - хазырлау къулланымы" деген ат атаб, "Аланхазар сыры.." китабымы 23 бетинде 2010дж.басмалаганем. Энди ол макалечикни китабда турганыча джангыдан  былайда басмалайма эм джангы билгиле кошама. Карачайда сакланган сапын этиу амал эм бизден 5-6 минг джылны алга джашаган эски шумер халкны сапын этиу амаллары бирчады. Карачайда, (Балкарда) эм Шумерияда сапын бир технология бла, бир лагым бла этилгенди. Бу конуга (темага) орус тилде джангы макале джазарма. Алайды да, сапын этиюню бек уллу маганасы барды. Сапын бла меденийет- цивилизация башланады. Сапын этиб, юсюн-кийимин тазалаган бла меденийет башланады. Сапын этиуню билими бизге да шумерледен джетген болур. Бизни ата-бабабыз Орта Азияда сапын этиб сатыб, андан кечинмек табыб эм хоншуну-тийрени тазалыкга юретиб кайтхандыла. 
Карачайда сапынны агач кюлден этгендиле. Орта Азияны тюзлеринде, агач аз болуб, табылмай, сапынны ханс кюлден этдендиле. "Аланхазар сыры.."атлы китабымдан цитатаны бузмай береме:

"Сапын этиуню амалы - хазырлау къулланымы
Ал заманлада мурса (крапива) хансны, кийик къудоруну, бурчакъны (горох), эмизикни (клевер)  чёблерин-чапракъларын, мант хансны (лопух) тамырын-чапракъларын кюйдюрюб кюл этгендиле. Бизге джууукъ заманлада   къудоруну (фасоль, горох) эм люцерна хансдан да  кюл алгъандыла. Люцерна латинча "Medicago", къудору "Fabaceae" болады. Ызы бла кюлню джурунга салыб, джурунну элек  орнуна хайырландыра, суу  къуйуб, кюлню сюзгендиле. Алай, кюлню  сюзюб чыкъган  сууну аты силти суу болгъанды. Силти сууну кёб къайнатыб сууун чыгъаргъандыла. Суу  къайнаб чыкъса, къум къалгъанды, аны аты "силти" болгъанды.

Сора силтини тёрт- беш ёлчемине бир джау ёлчемни къошуб, къол ууучда джуммакъчыкъ этгендиле.  Силти къумну (кристалланы) бир-бирине тутдурургъа  сары джаудан ич джау иги болгъанды. Силти бла джау джуммакъ бир-бирине къатышыб,  къол ууучха сыйыныб, саб/сап тенгли болгъаны ючюн аты сапын-сабын болгъанды. Аллай сапынны бети мордан къарагъа тартхан болгъанды. "Сапын/сабын"  ат бютеу дуньягъа белгилиди, башха миллетлеге джайылгъанды.

(Бу кюнлеге дери бизни эски алан сапынга ушаш сапынны, "хозяйственное мыло" атда,  тюкенледе сата тургъандыла.) 

Бу амалда таулула сапынны 1940-1950 джыллагъа дери эте тургъандыла. Артда химия санагъат* айныб, алгъа уруб ёсюб, джауу орнуна глицерин къошуб, сапынны  заводлада этиб башлагъандыла. Ислам айтыудан сюргюнде, Орта Азияда, анасы бла бирге, люцерна кюлден кюнюне джыйырма сапын этиб, аны сатыб кечинген кюнлери кёб болгъанды. Орта тергеу бла  бир килограмм кюлню сюзгенде, сууун къайнатханда, къалгъан силтисинден эки сапынчыкъ бола тургъанды." 

• Бир айны алгарак, бир джыйлыуда  95 джыл толган, Каппушланы Мухаммадха тюбеб, анга да сордум сапын эм от (порох) этиуню амалларын. Ол джангы билгиле берди. Карачайлыла Кавказда турганда, кёчерден алга, сапынны агач кюлден этгендиле. Сора, Орта Азияда тюзледе терек болмаганы ючюн, карачайбалкар тишириула сапынны ханс кюлден этиб, аллай сапын бла юйдегилерин тазаларга эм аны сатарга кюрешгендиле. Каппушланы Мухаммад билдиргенге кёре, Карайчайда сапын этиуде чёртлеюк, кайын, кюрюч агачланы кюллерин хайырлангандыла. Джау орнуна да джилик джау кошхандыла. Бу агачланы кюллери бла джилик джаудан этилсе  сапын ак болганды. Хансладан кара сапын болганды. (Чёртлеюк- лесной орех, Кайын- берёза, Кюрюч- ясень)

Карачайлыла джай кошда. Фото 19-20 ёмюрлени арасында.

+  +  +

Sapın etiwnü amalı- hazırlaw qullanımı

Sılpağarlanı İslam aythandan eşitib, caşaw cılları 1928-2018, Orta Aziyada anası bla birge sapın etiünü amalların cazganem. Makaleçik etib, "Sapın etiwnü amalı - hazırlaw qullanımı" degen at atab, "Alanhazar sırı.." kitabımı 23 betinde 2010c.basmalaganem. Endi ol makaleçikni kitabda turganıça cañıdan  bılayda basmalayma em cañı bilgile koşama. Karaçayda saklañan sapın etiw amal em bizden 5-6 miñ cılnı alga caşagan eski şumer halknı sapın etiw amalları birçadı. Karaçayda, (Balkarda) em Şumeriyada sapın bir tehnologiya bla, bir lagım bla etilgendi. Bu konuga (temaga) orus tilde cañı makale cazarma. Alaydı da, sapın etiünü bek ullu maganası bardı. Sapın bla medeniyet- tsivilizatsiya başlanadı. Sapın etib, üsün-kiyimin tazalagan bla medeniyet başlanadı. Sapın etiwnü bilimi bizge da şumerleden cetgen bolur. Bizni ata-bababız Orta Aziyada sapın etib satıb, andan keçinmek tabıb em honşunu-tiyreni tazalıkga üretib kaythandıla. 

---

Karaçayda sapınnı agaç külden etgendile. Orta Aziyanı tüzlerinde, agaç az bolub, tabılmay, sapınnı hans külden etdendile. "Alanhazar sırı.."atlı kitabımdan tsitatanı buzmay bereme:

"Sapın etiwnü amalı - hazırlaw qullanımı

Al zamanlada mursa (krapiva) hansnı, kiyik qudorunu, burçaqnı (goroh), emizikni (klever)  çöblerin-çapraqların, mant hansnı (lopuh) tamırın-çapraqların küydürüb kül etgendile. Bizge cuwuq zamanlada   qudorunu (fasol’, goroh) em lütserna hansdan da  kül alğandıla. Lütserna latinça "Medicago", qudoru "Fabaceae" boladı. Izı bla külnü curuña salıb, curunnu elek  ornuna hayırlandıra, suw  quyub, külnü süzgendile. Alay, külnü  süzüb çıqgan  suwnu atı silti suw bolğandı. Silti suwnu köb qaynatıb suwun çığarğandıla. Suw  qaynab çıqsa, qum qalğandı, anı atı "silti" bolğandı.

Sora siltini tört- beş ölçemine bir caw ölçemni qoşub, qol uwuçda cummaqçıq etgendile.  Silti qumnu (kristallanı) bir-birine tutdururğa  sarı cawdan iç caw igi bolğandı. Silti bla caw cummaq bir-birine qatışıb,  qol uwuçha sıyınıb, sab/sap teñli bolğanı üçün atı sapın-sabın bolğandı. Allay sapınnı beti mordan qarağa tarthan bolğandı. "Sapın/sabın"  at bütew dun’yağa belgilidi, başha milletlege cayılğandı.

(Bu künlege deri bizni eski alan sapıña uşaş sapınnı, "hozyaystvennoe mılo" atda,  tükenlede sata turğandıla.) 

Bu amalda tawlula sapınnı 1940-1950 cıllağa deri ete turğandıla. Artda himiya sanağat* aynıb, alğa urub ösüb, cawu ornuna glitserin qoşub, sapınnı  zavodlada etib başlağandıla. İslam aytıwdan sürgünde, Orta Aziyada, anası bla birge, lütserna külden kününe cıyırma sapın etib, anı satıb keçiñen künleri köb bolğandı. Orta tergew bla  bir kilogramm külnü süzgende, suwun qaynathanda, qalğan siltisinden eki sapınçıq bola turğandı." 

Bir aynı algarak, bir cıylıwda  95 cıl tolgan, Kappuşlanı Muhammadha tübeb, aña da sordum sapın em ot (poroh) etiwnü amalların. Ol cañı bilgile berdi. Karaçaylıla Kavkazda turganda, köçerden alga, sapınnı agaç külden etgendile. Sora, Orta Aziyada tüzlede terek bolmaganı üçün, karaçaybalkar tişiriwla sapınnı hans külden etib, allay sapın bla üydegilerin tazalarga em anı satarga küreşgendile. Kappuşlanı Muhammad bildirgeñe köre, Karayçayda sapın etiwde çörtleük, kayın, kürüç agaçlanı küllerin hayırlañandıla. Caw ornuna da cilik caw koşhandıla. Bu agaçlanı külleri bla cilik cawdan etilse  sapın ak bolgandı. Hansladan kara sapın bolgandı

"Аланхазар сыры: наурузла,сылпак эрле, тамгала" - 23 бети